সাৰাংশ: ভাৰতীয় সংস্কৃতি” পাঠটি লেখক হেম বৰুৱাৰ দ্বাৰা ৰচিত। এই পাঠত লেখক ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ বিশালতা আৰু ইয়াৰ সমন্বয়বাদী চৰিত্ৰৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিছে। তেওঁৰ মতে, ভাৰতীয় সংস্কৃতি এক ক্ৰমবৰ্ধমান শক্তি যাৰ বাবে ই বিভিন্ন সভ্যতাৰ প্ৰভাৱৰ পাছতো নিজৰ অস্তিত্ব অটুট ৰাখিছে। আৰ্য, দ্ৰাবিড়, মংগোলীয় আদি বিভিন্ন জাতি-জনগোষ্ঠীৰ সংমিশ্ৰণত এই সংস্কৃতি গঢ় লৈ উঠিছে। পাঠটিত সভ্যতা আৰু সংস্কৃতিৰ পাৰ্থক্যও দেখুওৱা হৈছে। সভ্যতা হ’ল এক সামাজিক বা ৰাজনৈতিক অৱস্থা, কিন্তু সংস্কৃতি হ’ল কোনো এটা জাতি বা সমাজৰ জীৱনৰ প্ৰতিভা। অজন্তাৰ চিত্ৰশিল্প, উত্তৰ আৰু দক্ষিণ ভাৰতৰ ভাস্কৰ্যৰ পাৰ্থক্য আদিৰ উদাহৰণ দি লেখকে ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ বৈচিত্ৰ্য আৰু একতাৰ স্বৰূপ দাঙি ধৰিছে। ইছলামীয় সংস্কৃতিৰ প্ৰভাৱ আৰু ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ লগত তাৰ সমন্বয়ৰ কথাও এই পাঠত আলোচনা কৰা হৈছে।
Summary: The lesson “Bharatiya Sanskriti” is written by Hem Barua. In this chapter, the author discusses the vastness and syncretic character of Indian culture. According to him, Indian culture is a progressive force that has maintained its existence despite the influence of various civilizations. This culture has been shaped by the amalgamation of different races and tribes like the Aryans, Dravidians, and Mongoloids. The chapter also explains the difference between civilization and culture. Civilization is a social or political state, whereas culture is the creative expression of a nation or society. Using examples like the paintings of Ajanta and the distinct sculptural styles of North and South India, the author highlights the diversity and unity of Indian culture. The influence of Islamic culture and its synthesis with Indian culture is also a key topic of discussion in this lesson.
ভাব-বিষয়ক
১। চমুকৈ উত্তৰ দিয়া:
(ক) ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ প্ৰাণ কি?
উত্তৰ: ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ প্ৰাণ হ’ল ক্ৰমবৰ্ধমান শক্তি।
(খ) ‘ফ্ৰম ভল্গা টু গংগা’ কাৰ ৰচনা?
উত্তৰ: ‘ফ্ৰম ভল্গা টু গংগা’ পণ্ডিত ৰাহুল সাংকৃত্যায়নৰ ৰচনা।
(গ) সৰ্বপল্লী ৰাধাকৃষ্ণণে ‘কালিয়দমন’ৰ কি আখ্যা দিছে?
উত্তৰ: সৰ্বপল্লী ৰাধাকৃষ্ণণে ‘কালিয়দমন’ক আৰ্যই অনাৰ্য্যক সংস্কৃতিবান কৰাৰ প্ৰতীকধর্মী নৃত্য বুলি আখ্যা দিছে।
(ঘ) কোনটো যুগক ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ বিস্তাৰ যুগ বুলিব পাৰি?
উত্তৰ: বৌদ্ধ ধৰ্মৰ প্ৰচাৰ যুগক ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ বিস্তাৰ যুগ বুলিব পাৰি।
(ঙ) শিৱ আৰু শক্তি পূজাৰ মূল ক’ত আৱিষ্কাৰ হৈছিল?
উত্তৰ: শিৱ আৰু শক্তি পূজাৰ মূল মহেঞ্জোদাৰোৰ সংস্কৃতিত আৱিষ্কাৰ হৈছিল।
(চ) ইছলামীয় ভাস্কৰ্যৰ মূল সম্পদ কি?
উত্তৰ: ইছলামীয় ভাস্কৰ্যৰ মূল সম্পদ হ’ল গঠনৰ সৰলতা আৰু সুষমা।
(ছ) অজন্তাৰ ছবিত প্ৰকাশ পোৱা ভাৱবস্তু দুটা কি কি?
উত্তৰ: অজন্তাৰ ছবিত প্ৰকাশ পোৱা ভাৱবস্তু দুটা হ’ল — (১) সন্ন্যাস জীৱন আৰু (২) সমূহীয়া জীৱন।
(জ) গান্ধাৰী শিল্পত কোন যুগৰ ভাৰতীয় সংস্কৃতি কেনেকুৱা হ’ব লাগে বুলি মত প্ৰকাশ কৰিছে?
উত্তৰ: গান্ধীজীয়ে কৈছে যে নতুন যুগৰ ভাৰতীয় সংস্কৃতি সমন্বয়ৰ বস্তু হ’ব লাগে। অতীতৰ যিখিনি শ্ৰেষ্ঠ আৰু সত্য বুলি সম্যক দৃষ্টিকোণৰ পৰা স্বৃকীত হৈছে, তাৰ ভেটিত বৰ্তমানৰ সংস্কৃতিৰ ভেটি বান্ধিবলৈ চেষ্টা কৰাটো উচিত হ’ব।
(ঝ) সুকুমাৰ কলাৰ ভিতৰত কোনটো শিল্পক বেছি স্থায়ী বোলা হৈছে?
উত্তৰ: সুকুমাৰ কলাৰ ভিতৰত চিত্ৰ শিল্পক বেছি স্থায়ী বোলা হৈছে।
(ঞ) হেম বৰুৱাৰ সাহিত্য-চৰ্চা সম্পৰ্কে পাঁচশাৰীমান বাক্যৰ ভিতৰত এটি পৰিচয় দিয়া।
উত্তৰ: হেম বৰুৱা (১৯১৫-১৯৭৭) অসমৰ এজন প্ৰখ্যাত সাহিত্যিক, শিক্ষাবিদ আৰু ৰাজনীতিবিদ আছিল। তেওঁ ‘মমতাৰ চিঠি’, ‘আধুনিক সাহিত্য’, ‘বালিচন্দা’ আদি বহুতো মূল্যবান গ্ৰন্থ ৰচনা কৰিছিল। তেওঁৰ ৰচনাত অসমীয়া সমাজ-জীৱন, সংস্কৃতি আৰু ইতিহাসৰ গভীৰ প্ৰতিফলন দেখা যায়। তেওঁ ১৯৭২ চনত ধুবুৰীত অনুষ্ঠিত অসম সাহিত্য সভাৰ অধিৱেশনৰ সভাপতি আছিল।
২। ‘ভাৰতীয় সংস্কৃতি’ পাঠটোৰ সাৰাংশ লিখা।
উত্তৰ: “ভাৰতীয় সংস্কৃতি” পাঠটি লেখক হেম বৰুৱাৰ দ্বাৰা ৰচিত। এই পাঠত লেখক ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ বিশালতা আৰু ইয়াৰ সমন্বয়বাদী চৰিত্ৰৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিছে। তেওঁৰ মতে, ভাৰতীয় সংস্কৃতি এক ক্ৰমবৰ্ধমান শক্তি যাৰ বাবে ই বিভিন্ন সভ্যতাৰ প্ৰভাৱৰ পাছতো নিজৰ অস্তিত্ব অটুট ৰাখিছে।
আৰ্য, দ্ৰাবিড়, মংগোলীয় আদি বিভিন্ন জাতি-জনগোষ্ঠীৰ সংমিশ্ৰণত এই সংস্কৃতি গঢ় লৈ উঠিছে। ভাৰতীয় সংস্কৃতিয়ে সকলো বাহিৰৰ প্ৰভাৱক নিজৰ কৰি লৈছে। পাঠটিত সভ্যতা আৰু সংস্কৃতিৰ মাজৰ পাৰ্থক্যও দেখুওৱা হৈছে। সভ্যতা এক ভৌতিক উন্নতিৰ সূচক, কিন্তু সংস্কৃতি হ’ল কোনো এটা জাতিৰ জীৱনৰ কলাত্মক আৰু আধ্যাত্মিক প্ৰতিভা।
অজন্তাৰ চিত্ৰশিল্প, উত্তৰ আৰু দক্ষিণ ভাৰতৰ ভাস্কৰ্যৰ পাৰ্থক্য আদিৰ উদাহৰণ দি লেখকে ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ বৈচিত্ৰ্য আৰু একতাৰ স্বৰূপ দাঙি ধৰিছে। ভাৰতীয় সংস্কৃতিত ইছলামীয় সংস্কৃতিৰ প্ৰভাৱ আৰু তাৰ ফলত হোৱা সমন্বয়ৰ কথাও এই পাঠত সুন্দৰভাৱে আলোচনা কৰা হৈছে। শেষত, গান্ধীজীৰ মত অনুসৰি, ভৱিষ্যতৰ ভাৰতীয় সংস্কৃতিও এনে এক সমন্বয়ৰ ভেটিতে গঢ় ল’ব লাগে বুলি লেখকে মত প্ৰকাশ কৰিছে।
৩। ‘ভাৰতীয় সংস্কৃতি এক বিৰাট সমন্বয়ৰ বস্তু’। — এই কথাষাৰ কিমানদূৰ যুক্তিপূৰ্ণ, ‘ভাৰতীয় সংস্কৃতি’ পাঠটোৰ আধাৰত বিচাৰ কৰা।
উত্তৰ: ‘ভাৰতীয় সংস্কৃতি এক বিৰাট সমন্বয়ৰ বস্তু’— কথাষাৰ সম্পূৰ্ণৰূপে যুক্তিপূৰ্ণ। হেম বৰুৱাৰ ‘ভাৰতীয় সংস্কৃতি’ পাঠটোত এই কথাষাৰ স্পষ্টভাৱে প্ৰতিফলিত হৈছে।
ভাৰতবৰ্ষলৈ বিভিন্ন সময়ত আৰ্য, দ্ৰাবিড়, শক, হুন, মংগোলীয় আদি বহুতো জনগোষ্ঠীৰ আগমন ঘটিছে। এই সকলোবোৰ জনগোষ্ঠীয়ে নিজৰ নিজৰ ভাষা, কলা, ধৰ্ম আৰু ৰীতি-নীতি লগত লৈ আহিছিল। ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ মূল বৈশিষ্ট্য হ’ল যে ই কোনো বাহিৰৰ প্ৰভাৱক অস্বীকাৰ নকৰি সকলোকে আকোৱালি লৈছে। সময়ৰ লগে লগে এই সকলোবোৰ ভিন্ন সংস্কৃতিৰ উপাদান মিলি গৈ এক বিশাল আৰু সমৃদ্ধ ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ সৃষ্টি কৰিছে।
উদাহৰণস্বৰূপে, অনাৰ্যসকলৰ শিৱ আৰু শক্তি পূজা পিছলৈ হিন্দু ধৰ্মৰ অংগ হৈ পৰিছিল। ঠিক তেনেদৰে ইছলামীয় ভাস্কৰ্য আৰু ভাৰতীয় ভাস্কৰ্যৰ মিলনত তাজমহলৰ দৰে অপূৰ্ব শিল্পৰ সৃষ্টি হৈছিল। এইবোৰ উদাহৰণে প্ৰমাণ কৰে যে ভাৰতীয় সংস্কৃতি সঁচাকৈয়ে এক বিৰাট সমন্বয়ৰ ফচল।
৪। ‘সভ্যতা আৰু সংস্কৃতি’ শব্দ দুটাৰ মাজৰ পাৰ্থক্য বিচাৰ কৰা।
উত্তৰ: ‘সভ্যতা’ আৰু ‘সংস্কৃতি’ শব্দ দুটা প্ৰায়ে একেলগে ব্যৱহাৰ কৰা হ’লেও দুয়োটাৰ মাজত পাৰ্থক্য আছে। পাঠটিৰ আধাৰত এই পাৰ্থক্য তলত দিয়া ধৰণৰ:
- সভ্যতা: সভ্যতা হ’ল এক বিশেষ সামাজিক বা ৰাজনৈতিক অৱস্থা। ই সাধাৰণতে মানুহৰ ভৌতিক বা বস্তুগত উন্নতিৰ লগত জড়িত, যেনে— নগৰ-পৰিকল্পনা, ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থা, বিজ্ঞানৰ উন্নতি আদি। সভ্যতা এটা সমাজৰ বাহ্যিক দিশটোক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে।
- সংস্কৃতি: আনহাতে, সংস্কৃতি হ’ল কোনো এটা জাতি বা সমাজ এখনৰ জীৱনৰ প্ৰতিভা। ই মানুহৰ কলাত্মক, আধ্যাত্মিক আৰু বৌদ্ধিক দিশটোক সামৰি লয়, যেনে— ভাষা, সাহিত্য, সংগীত, চিত্রকলা, ভাস্কর্য, দর্শন আদি। সংস্কৃতিয়ে এটা সমাজৰ আভ্যন্তৰীণ আৰু মানসিক দিশটোক প্ৰকাশ কৰে।
চমুকৈ ক’বলৈ গ’লে, সভ্যতা যদি শৰীৰ হয়, সংস্কৃতি হ’ল তাৰ আত্মা।
৫। উত্তৰ ভাৰতীয়, ভাস্কৰ্যৰ বিষয়ে তোমাৰ পাঠ্যপুথিৰ সহায়ত লিখা।
উত্তৰ: ‘ভাৰতীয় সংস্কৃতি’ পাঠটিৰ মতে, উত্তৰ ভাৰতীয় ভাস্কৰ্যত ইছলামীয় ভাস্কৰ্যৰ প্ৰভাৱ বেছিকৈ দেখা যায়। ইয়াৰ মূল বৈশিষ্ট্য হ’ল গঠনৰ সৰলতা আৰু সুষমা। উত্তৰ ভাৰতীয় ভাস্কৰ্যত বৃত্ত আৰু বক্ৰ ৰেখাৰ প্ৰাদুৰ্ভাৱ বেছি। ইয়াৰ ভাস্কৰ্যবোৰক ‘সংহতিৰ ভাস্কৰ্য’ বুলিও কোৱা হয়, কাৰণ ইয়াৰ সৌন্দৰ্য নিৰ্ভৰ কৰে সমন্বয় আৰু গঠনৰ সুষমাৰ ওপৰত, কাৰু-কাৰ্যৰ বিশালতাৰ ওপৰত নহয়। এই ভাস্কৰ্যত ভাৰতীয় আৰু ইছলামীয়—এই দুই ধাৰাৰ মিলন ঘটিছে। উদাহৰণস্বৰূপে, তাজমহলত এই দুই ধাৰাৰ অপূৰ্ব সমন্বয় দেখা যায়।
৬। অজন্তাৰ গুহাৰ শিল্পকলাৰ এটি বিৱৰণ দিয়া।
উত্তৰ: অজন্তাৰ গুহাৰ শিল্পকলা ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ এক অমূল্য সম্পদ। এই গুহাবোৰত অঁকা ছবিসমূহে ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ বৌদ্ধ যুগৰ স্বৰূপ প্ৰকাশ কৰে। অজন্তাৰ ছবিত দুটা মূল ভাৱবস্তু ফুটি উঠিছে— এটা হ’ল সন্ন্যাস জীৱন আৰু আনটো হ’ল সমূহীয়া জীৱন।
এটা দিশত আছে দয়া, ধ্যান আৰু মৌনতাৰ ছবি। আনটো দিশত আছে জীৱনৰ আনন্দৰ উচ্ছ্বাসময় চিত্ৰ, য’ত ফুটি উঠিছে শক্তি, খ্যাতি, প্ৰেম আৰু যৌৱন। এই দুয়োটা বিপৰীতমুখী ভাৱধাৰাক অজন্তাৰ শিল্পীসকলে একেলগে ফুটাই তুলিছে। ইয়াৰ ছবিবোৰত প্ৰাক্-মুছলিম যুগৰ জীৱন-প্ৰাচুৰ্যৰ কথা ফুটি উঠিছে। এই ছবিবোৰে ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ গভীৰতা আৰু বৈচিত্ৰ্যক প্ৰকাশ কৰে।
৭। মোগল সম্ৰাট বাবৰৰ আমোলত ভাৰতত প্ৰৱেশ কৰা চিত্ৰকলাৰ নতুন ধাৰাটো কেনে আছিল লিখা।
উত্তৰ: মোগল সম্ৰাট বাবৰৰ আমোলত ভাৰতত প্ৰৱেশ কৰা চিত্ৰকলাৰ নতুন ধাৰাটো আছিল পাৰস্যৰ পৰা অহা। এই চিত্ৰ-শিল্পৰ মূল আধাৰ আছিল প্ৰচুৰ ব্যক্তিবোধ। ইয়াত জনজীৱন বা সমষ্টি জীৱনৰ কোনো সংবাদ নাছিল। ইয়াৰ লক্ষ্য আছিল ব্যক্তিৰ জীৱন প্ৰকাশ।
এই শিল্পৰীতিত ভাৱ-প্ৰৱণতাৰ স্থান নাছিল, কিন্তু আছিল বিপুল উৎসাহ-উদ্দীপনা আৰু প্ৰেৰণা। বাবৰৰ আমোলত ভাৰতৰ পুৰণি চিত্ৰধাৰাৰ লগত এই নতুন পাৰ্চী শৈলীৰ সংমিশ্ৰণ ঘটি এক নতুন পদ্ধতিৰ উদ্ভৱ হৈছিল, যাক মোগল আৰু ৰাজপুত শিল্প বুলি জনা যায়।
৮। উত্তৰ ভাৰতৰ সংগীতত কি নতুন বস্তু আমাৰ চকুত পেলায় বুলিছে?
উত্তৰ: উত্তৰ ভাৰতৰ উচ্চাংগ সংগীতত নতুন বস্তু হ’ল লোক-সংগীতৰ প্ৰভাৱ। এই সংগীতত গাম্ভীৰ্যৰ লগতে ঠায়ে ঠায়ে এক উৰণীয়া ভাৱৰ সংযোগ দেখা যায়। ইয়াকে সুৰ-বস্তুৰ ওপৰত লোক-সংগীতৰ প্ৰভাৱ বুলি কোৱা হৈছে।
৯। ভাৰতীয় সংস্কৃতিত ইছলামৰ অৰিহণাৰ এটি টোকা যুগুত কৰা।
উত্তৰ: ভাৰতীয় সংস্কৃতিলৈ ইছলামৰ অৰিহণা অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ। ইছলামৰ আগমনে ভাৰতীয় সমাজৰ আধ্যাত্মিকতাত এক নতুন দিশৰ সূচনা কৰিছিল। ইছলামৰ একেশ্বৰবাদ আৰু গণতান্ত্ৰিক ভাৱধাৰাই ভাৰতীয় সমাজৰ বৰ্ণ বৈষম্যৰ বিপৰীতে এক নতুন আশাৰ সঞ্চাৰ কৰিছিল।
সাহিত্য, শিল্প আৰু ভাস্কৰ্যৰ ক্ষেত্ৰতো ইছলামৰ প্ৰভাৱ অপৰিসীম। ইছলামীয় ভাস্কৰ্যৰ সৰলতা আৰু সুষমাৰ লগত ভাৰতীয় কাৰু-কাৰ্যৰ মিলনত তাজমহলৰ দৰে অপূৰ্ব স্থাপত্যৰ সৃষ্টি হৈছিল। চুফিবাদ আৰু উপনিষদৰ দৰ্শনৰ মাজত এক গভীৰ মিল দেখা যায়, যিয়ে দুয়োটা ধৰ্মৰ মাজত সমন্বয় স্থাপনত সহায় কৰিছিল। এইদৰে ভাৰতীয় সংস্কৃতিৰ বিভিন্ন দিশত ইছলামৰ প্ৰভাৱ সুদূৰপ্ৰসাৰী।
১০। প্ৰাক্-মুছলিম যুগ আৰু মুছলিম যুগৰ ভাৰতীয় ভাস্কৰ্য আৰু শিল্পকলাৰ বিষয়ে এটি টোকা যুগুত কৰা।
উত্তৰ: প্ৰাক্-মুছলিম যুগ: এই যুগৰ ভাৰতীয় ভাস্কৰ্য আৰু শিল্পকলা ঘাইকৈ ধৰ্মকেন্দ্ৰিক আছিল। অজন্তাৰ গুহাচিত্ৰ এই যুগৰ শ্ৰেষ্ঠ উদাহৰণ। এই শিল্পত জীৱনৰ দুটা বিপৰীত দিশ— সন্ন্যাস আৰু সমূহীয়া জীৱন— দুয়োটাকে একেলগে প্ৰকাশ কৰা হৈছে। ইয়াত মানৱ জীৱনৰ প্ৰাচুৰ্য, আনন্দ আৰু আধ্যাত্মিকতাৰ এক অপূৰ্ব সমাহাৰ ঘটিছে।
মুছলিম যুগ: এই যুগত ভাৰতীয় শিল্পকলাত ইছলামীয় প্ৰভাৱ পৰে। বিশেষকৈ উত্তৰ ভাৰতৰ ভাস্কৰ্যত এই প্ৰভাৱ স্পষ্ট। ইছলামীয় ভাস্কৰ্যৰ মূল বৈশিষ্ট্য হ’ল গঠনৰ সৰলতা আৰু সুষমা। ভাৰতীয় কাৰু-কাৰ্যৰ লগত এই শৈলীৰ মিলনত তাজমহল, ফতেহপুৰ চিক্ৰী আদিৰ দৰে স্থাপত্যৰ জন্ম হৈছিল। এই যুগত চিত্ৰকলাত ব্যক্তিবোধৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল, য’ত ৰজা-মহাৰজাৰ জীৱনৰ ছবি অঁকা হৈছিল।
এইদৰে দুয়োটা যুগতে ভাৰতীয় শিল্পকলাই নিজা নিজা বৈশিষ্ট্যৰে সংস্কৃতিৰ ভঁৰাল চহকী কৰিছে।
ভাষা-বিষয়ক
১। সন্ধি ভাঙা:
- সংস্কৃতি = সম্ + কৃতি
- সমন্বয় = সম্ + অন্বয়
- সম্পদ = সম্ + বন্ধ
- ভাৰাক্ৰান্ত = ভাৰ + আক্ৰান্ত
- সন্মত = সম্ + মত
২। বিশেষ্য বা বিশেষণলৈ নিয়া:
- বৈচিত্ৰ্য (বিশেষ্য)
- ভৌগোলিক (বিশেষণ)
- বিস্তৃত (বিশেষণ)
- নৈৰাশ্য (বিশেষ্য)
- বিপ্লৱ (বিশেষ্য)