সাৰাংশ: হেমচন্দ্ৰ গোস্বামী ৰচিত ‘প্রাচীন ভাৰতীয় শিক্ষা’ নামৰ এই পাঠটিত প্ৰাচীন ভাৰতৰ গৌৰৱময় শিক্ষা ব্যৱস্থাৰ এক সুন্দৰ আভাস দাঙি ধৰা হৈছে। পাঠটিত উল্লেখ কৰা হৈছে যে প্ৰাচীন আৰ্য শিক্ষাৰ মূল উদ্দেশ্য আছিল মোক্ষ লাভ, কিন্তু ইয়াৰ বাবে ধৰ্ম, অৰ্থ, আৰু কামৰ মাজেৰে আগবাঢ়িব লাগিছিল। সেই সময়ত ভাৰতত তক্ষশীলা, নালন্দা, বিক্ৰমশীলা, উজ্জয়িনীকে ধৰি কেইবাখনো বিশ্ববিখ্যাত বিশ্ববিদ্যালয় আছিল। এই বিশ্ববিদ্যালয়সমূহত বেদ, চিকিৎসা, দৰ্শন, ভাস্কৰ্য, জ্যোতিষশাস্ত্ৰকে ধৰি বিভিন্ন বিষয়ৰ জ্ঞান দিয়া হৈছিল। নালন্দাৰ দৰে বিশ্ববিদ্যালয়ত দহ হাজাৰ ছাত্ৰই বিনামূলীয়াকৈ অধ্যয়ন কৰিছিল আৰু ইয়াৰ পুথিভঁৰাল ‘ৰত্নোদধি’ বিশ্বৰ ভিতৰতে অন্যতম আছিল। সেই সময়ত শিক্ষাৰ উদ্দেশ্য কেৱল চাকৰি বিচৰা নাছিল, বৰঞ্চ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ চৰিত্ৰ গঠন কৰি তেওঁলোকক জীৱন যুদ্ধৰ বাবে সাজু কৰাহে আছিল। পাঠটিত আধুনিক শিক্ষা ব্যৱস্থাৰ লগত প্ৰাচীন শিক্ষাৰ এক তুলনামূলক আলোচনাও দাঙি ধৰা হৈছে।
Summary: The lesson ‘Prachin Bharatiya Siksha’ by Hemchandra Goswami provides a glimpse into the glorious education system of ancient India. It explains that the ultimate goal of ancient Aryan education was ‘Moksha’ (salvation), which was to be achieved through ‘Dharma’ (duty), ‘Artha’ (wealth), and ‘Kama’ (desires). During that era, India was home to several world-renowned universities like Takshashila, Nalanda, Vikramshila, and Ujjayini. These institutions offered education in a wide range of subjects, including the Vedas, medicine, philosophy, sculpture, and astronomy. Universities like Nalanda provided free education to over ten thousand students, and its library, ‘Ratnodadhi’, was one of the largest in the world. The purpose of education then was not merely to secure a job but to build character and prepare students for the battle of life. The lesson also presents a comparative analysis between the ancient and modern education systems.
ভাব-বিষয়ক (মূল প্ৰশ্নাৱলী)
১। চমু উত্তৰ লিখা:
(ক) তক্ষশীলা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ চাৰিজন প্রখ্যাত ছাত্ৰৰ নাম লিখা।
উত্তৰ: ‘প্রাচীন ভাৰতীয় শিক্ষা’ পাঠটিৰ মতে তক্ষশীলা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ তিনিজন প্রখ্যাত ছাত্ৰৰ নাম হ’ল— বুদ্ধদেৱৰ চিকিৎসক ‘জীৱক’, ‘অষ্টাধ্যায়ী’ৰ ৰচক ‘পাণিনি’ আৰু মৌৰ্য বংশৰ মন্ত্ৰী ‘চাণক্য’ (কৌটিল্য)।
(খ) তক্ষশীলালৈ কোন কোন দেশৰ পৰা ছাত্ৰ আহিছিল?
উত্তৰ: তক্ষশীলালৈ পশ্চিমৰ দেশসমূহ, পাৰস্য, বেকট্ৰিয়া আৰু মগধ দেশৰ পৰা ছাত্ৰ আহিছিল। পিছলৈ যেতিয়া ই বৌদ্ধ বিশ্ববিদ্যালয়লৈ ৰূপান্তৰিত হৈছিল, তেতিয়া চীনদেশৰ পৰাও বহুতো ছাত্ৰ ইয়ালৈ আহিছিল।
(গ) নাগার্জুন কোন? ক’ত আছিল আৰু কি কৰিছিল?
উত্তৰ: নাগার্জুন এজন প্রখ্যাত শিক্ষক আছিল। তেওঁ অম্ৰাৱৰ্তী নগৰৰ ওচৰত থকা শ্রীধান্যকটক বিশ্ববিদ্যালয়ৰ প্রধান শিক্ষক আছিল।
(ঘ) নালন্দা বিশ্ববিদ্যালয়ত অধ্যয়ন কৰা কোনজন চীনা ছাত্ৰক কামৰূপ ৰাজ্যলৈ নিমন্ত্ৰণ কৰা হৈছিল? নিমন্ত্ৰণ কৰা ৰজাজন কোন?
উত্তৰ: নালন্দা বিশ্ববিদ্যালয়ত অধ্যয়ন কৰা চীনা পৰিব্ৰাজক ছাত্ৰ য়ুয়ানচ্যাঙক (হিউৱেন চাং) কামৰূপ ৰাজ্যলৈ নিমন্ত্ৰণ কৰা হৈছিল। তেওঁক নিমন্ত্ৰণ কৰা ৰজাজন আছিল কামৰূপৰ ৰজা ভাস্কৰ বৰ্মা।
(ঙ) উদান্তপুৰী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ কি সম্পদ কোনে, কেতিয়া ধ্বংস কৰিলে?
উত্তৰ: উদান্তপুৰী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ বহুমূলীয়া পুথিভঁৰালটো মুছলমানসকলে ১২০২ খ্ৰীষ্টাব্দত ধ্বংস কৰিছিল।
(চ) কোনখন বিশ্ববিদ্যালয় কাৰ দিনত কোনবিলাক পণ্ডিতৰ মিলনক্ষেত্ৰ আছিল?
উত্তৰ: উজ্জয়িনীৰ বিশ্ববিদ্যালয়খন ৰজা বিক্রমাদিত্যৰ ৰাজত্বকালত ভাৰতবৰ্ষৰ সকলো পণ্ডিত লোকৰ মিলনক্ষেত্ৰ আছিল।
২। ‘প্রাচীন ভাৰতীয় শিক্ষা’ পাঠটিৰ কথাখিনি চমুকৈ লিখা।
উত্তৰ: হেমচন্দ্ৰ গোস্বামী ৰচিত ‘প্রাচীন ভাৰতীয় শিক্ষা’ পাঠটিত প্ৰাচীন ভাৰতৰ শিক্ষা ব্যৱস্থাৰ এক সুন্দৰ বৰ্ণনা দাঙি ধৰা হৈছে। প্ৰাচীন কালত ভাৰতত ছটা মুখ্য বিশ্ববিদ্যালয় আছিল— তক্ষশীলা, শ্রীধান্যকটক, নালন্দা, উদান্তপুৰী, বিক্রমশীলা আৰু উজ্জয়িনী। এই বিশ্ববিদ্যালয়সমূহত ওঠৰ বিধৰ পৰা চৌষষ্ঠি কলাবিদ্যাৰ শিক্ষা প্ৰদান কৰা হৈছিল।
তক্ষশীলাত জীৱক, পাণিনি আৰু চাণক্যৰ দৰে ছাত্ৰই অধ্যয়ন কৰিছিল। নালন্দা বিশ্ববিদ্যালয়ত দহ হাজাৰ ছাত্ৰই বিনামূলীয়াকৈ পঢ়িছিল আৰু ইয়াৰ পুথিভঁৰাল ‘ৰত্নোদধি’ বিশ্ববিখ্যাত আছিল। সেই সময়ত শিক্ষাৰ মূল উদ্দেশ্য আছিল ছাত্ৰসকলৰ চৰিত্ৰ গঠন কৰি তেওঁলোকক জীৱনৰ বাবে সাজু কৰা, কেৱল চাকৰিৰ বাবে নহয়। লেখকৰ মতে, আজিৰ শিক্ষা ব্যৱস্থা চাকৰি-কেন্দ্ৰিক হোৱাৰ বাবেই ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলৰ মাজত স্বাধীন চিন্তা আৰু নতুন তত্ত্ব আৱিষ্কাৰৰ প্ৰৱণতা কমি গৈছে।
৩। প্রাচীন ভাৰতৰ বিশ্ববিদ্যালয়বিলাকৰ চমু পৰিচয় দিয়া।
উত্তৰ: প্ৰাচীন ভাৰতৰ প্ৰধান বিশ্ববিদ্যালয়সমূহৰ চমু পৰিচয় তলত দিয়া হ’ল:
- তক্ষশীলা বিশ্ববিদ্যালয়: এইখন খ্ৰীষ্টপূৰ্ব এক শতিকালৈকে বৰ্তি আছিল। ইয়াত ভাস্কৰ-বিদ্যা, মূৰ্তিকটা, আয়ুর্বেদকে ধৰি ওঠৰ বিধ শিক্ষা দিয়া হৈছিল। পাণিনি আৰু চাণক্য ইয়াৰেই ছাত্ৰ আছিল।
- শ্রীধান্যকটক বিশ্ববিদ্যালয়: এইখন অম্ৰাৱৰ্তী নগৰৰ ওচৰত আছিল আৰু ইয়াত হিন্দু আৰু বৌদ্ধ দুয়োবিধ শিক্ষা প্ৰদান কৰা হৈছিল। নাগার্জুন ইয়াৰ প্ৰধান শিক্ষক আছিল।
- নালন্দা বিশ্ববিদ্যালয়: ইয়াত বেদ, চিকিৎসা আৰু অংকশাস্ত্ৰৰ শিক্ষা দিয়া হৈছিল। ইয়াত দহ হাজাৰ ছাত্ৰই বিনামূলীয়াকৈ পঢ়িছিল আৰু ইয়াৰ ‘ৰত্নোদধি’ নামৰ পুথিভঁৰালটো ভাৰতৰ ভিতৰতে সৰ্ববৃহৎ আছিল।
- উদান্তপুৰী বিশ্ববিদ্যালয়: এইখন পাল ৰজাসকলৰ সময়ত খ্যাতি লাভ কৰিছিল। ইয়াত এক বহুমূলীয়া পুথিভঁৰাল আছিল যাক ১২০২ খ্ৰীষ্টাব্দত ধ্বংস কৰা হয়।
- বিক্রমশীলা বিশ্ববিদ্যালয়: এইখন খ্ৰীষ্টীয় ৮ম শতিকাত ৰজা ধৰ্মপালে স্থাপন কৰিছিল। ইয়াত ১০৮ জন অধ্যাপক আৰু ছাত্ৰৰ বাবে চাৰিখন ছাত্ৰাবাস আছিল।
- উজ্জয়িনী বিশ্ববিদ্যালয়: ৰজা বিক্রমাদিত্যৰ ৰাজত্বকালত এইখন ভাৰতৰ সকলো পণ্ডিতৰ মিলনক্ষেত্ৰ আছিল। ইয়াত বিশেষকৈ জ্যোতিষশাস্ত্ৰৰ শিক্ষা দিয়া হৈছিল।
৪। আৰ্য শিক্ষাৰ কলাবিদ্যা কিমানটি? প্রাচীন ভাৰতৰ বিশ্ববিদ্যালয়সমূহত আৰ্য শিক্ষাৰ কলা-বিদ্যা কোন কোন বিভাগত দিয়াৰ ব্যৱস্থা আছিল?
উত্তৰ: আৰ্য শিক্ষাৰ কলাবিদ্যা আছিল ৬৪ টা।
প্ৰাচীন ভাৰতৰ বিশ্ববিদ্যালয়সমূহত এই ৬৪ কলাবিদ্যাৰ শিক্ষা তলত দিয়া ১১ টা বিভাগত ভাগ কৰি প্ৰদান কৰা হৈছিল:
- সাহিত্য
- গৃহপাল বিদ্যা
- ৰন্ধন বিদ্যা
- সাজ-সজ্জা আৰু পৰিচ্ছদ বিদ্যা
- হাতেৰে কাম কৰা বিদ্যা
- শিল্প বিদ্যা
- বিজ্ঞান
- সংগীত বিদ্যা
- নাট্য বিদ্যা
- শিষ্টাচাৰ বিদ্যা
- শাৰীৰিক ব্যায়াম বিদ্যা
৫। আজি কালিৰ শিক্ষাৰ লগত প্ৰাচীন কালৰ ভাৰতৰ শিক্ষাৰ মূল পাৰ্থক্যৰ কথা বহলাই আলোচনা কৰা।
উত্তৰ: প্ৰাচীন ভাৰতৰ শিক্ষা আৰু আজিৰ শিক্ষাৰ মাজত মূল পাৰ্থক্যটো হ’ল শিক্ষাৰ উদ্দেশ্য।
প্ৰাচীন কালত শিক্ষাৰ উদ্দেশ্য আছিল মানুহৰ চৰিত্ৰ গঠন কৰা, তেওঁলোকৰ সৎ গুণসমূহ বিকশিত কৰা আৰু অসৎ গুণসমূহ দূৰ কৰি জীৱন যুদ্ধৰ বাবে সাজু কৰা। তেতিয়া শিক্ষাৰ উদ্দেশ্য কেৱল চাকৰি পোৱা নাছিল, যাৰ বাবে ছাত্ৰসকলে স্বাধীনভাৱে চিন্তা কৰি নতুন তত্ত্ব আৰু সত্য আৱিষ্কাৰ কৰিব পাৰিছিল।
কিন্তু আজিৰ শিক্ষা ব্যৱস্থা চাকৰি-কেন্দ্ৰিক। ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে কেৱল এটা ভাল চাকৰি পাবলৈ পঢ়া-শুনা কৰে। ইয়াৰ ফলত তেওঁলোকৰ স্বাধীন চিন্তা শক্তি হ্ৰাস পাইছে আৰু নতুন আৱিষ্কাৰ কৰাৰ ক্ষমতা কমি গৈছে। প্ৰাচীন শিক্ষা ব্যৱস্থাই ছাত্ৰ-ছাত্ৰীক নৈতিক আৰু আধ্যাত্মিকভাৱে শক্তিশালী কৰি তুলিছিল, যিটো আজিৰ শিক্ষা ব্যৱস্থাত বহু পৰিমাণে অনুপস্থিত।
৬। চমুটোকা লিখা:
তক্ষশীলা বিশ্ববিদ্যালয়: তক্ষশীলা প্ৰাচীন ভাৰতৰ এখন বিশ্ববিখ্যাত বিশ্ববিদ্যালয় আছিল, যি খ্ৰীষ্টপূৰ্ব এক শতিকালৈকে বৰ্তি আছিল। ইয়াত ভাস্কৰ্য, চিত্ৰাংকন, আয়ুর্বেদকে ধৰি ওঠৰ বিধ বিদ্যাৰ শিক্ষা দিয়া হৈছিল। আয়ুর্বেদৰ বিখ্যাত পণ্ডিত আত্রেয় ঋষি ইয়াত শিক্ষক আছিল। তেওঁৰ ছাত্ৰ ‘জীৱক’, ব্যাকৰণবিদ ‘পাণিনি’ আৰু অৰ্থনীতিবিদ ‘চাণক্য’ এই বিশ্ববিদ্যালয়ৰেই ছাত্ৰ আছিল। ইয়ালৈ পাৰস্য, বেকট্ৰিয়া, মগধ আৰু চীন দেশৰ পৰাও ছাত্ৰ আহিছিল।
বিক্রমশীলা বিশ্ববিদ্যালয়: এই বিশ্ববিদ্যালয়খন খ্ৰীষ্টীয় ৮ম শতিকাত পাল বংশৰ ৰজা ধৰ্মপালে স্থাপন কৰিছিল। ইয়াক দেৱবিহাৰ বুলিও জনা গৈছিল। ইয়াত ছটা উচ্চ বিদ্যালয় আৰু ১০৮ জন অধ্যাপক আছিল। বিশ্ববিদ্যালয়ৰ লগত চাৰিখন ছাত্ৰাবাস আছিল, য’ত ছাত্ৰসকলে বিনামূলীয়াকৈ থাকিব আৰু খাব পাৰিছিল। এই বিশ্ববিদ্যালয়খন প্ৰায় ৪০০ বছৰ বৰ্তি থকাৰ পিছত ধ্বংস হয়।
নালন্দা বিশ্ববিদ্যালয়: নালন্দা বিশ্ববিদ্যালয় খ্ৰীষ্টপূৰ্ব এক শতিকাৰ পৰা আঠ খ্ৰীষ্টাব্দলৈকে চলি আছিল। ইয়াত বেদ, চিকিৎসা, অংকশাস্ত্ৰ, দৰ্শন আদিৰ শিক্ষা দিয়া হৈছিল। বিখ্যাত পণ্ডিত শীলভদ্ৰ ইয়াৰ অধ্যক্ষ আছিল। ইয়াত বাহিৰে-ভিতৰে দহ হাজাৰ ছাত্ৰই বিনামূলীয়াকৈ শিক্ষা লাভ কৰিছিল। ইয়াৰ পুথিভঁৰালটো নমহলীয়া আছিল আৰু ইয়াৰ নাম আছিল ‘ৰত্নোদধি’। চীনা পৰিব্ৰাজক য়ুয়ানচ্যাঙেও ইয়াত যোগশাস্ত্ৰ অধ্যয়ন কৰিছিল।
৭। ‘প্রাচীন ভাৰতীয় শিক্ষা’ প্ৰবন্ধটোৰ পৰা তুমি কি কি মূল্যৱান কথা শিকিলা চমুকৈ লিখা।
উত্তৰ: ‘প্রাচীন ভাৰতীয় শিক্ষা’ প্ৰবন্ধটোৰ পৰা মই তলত দিয়া মূল্যৱান কথাবোৰ শিকিলোঁ:
- প্ৰাচীন ভাৰতৰ শিক্ষা ব্যৱস্থা অতি উন্নত আৰু বিশ্বমানৰ আছিল।
- তেতিয়া শিক্ষাৰ মূল লক্ষ্য আছিল ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ সৰ্বাংগীণ বিকাশ সাধন কৰা আৰু তেওঁলোকক নৈতিকভাৱে শক্তিশালী কৰি তোলা, কেৱল চাকৰিৰ বাবে প্ৰস্তুত কৰা নহয়।
- তক্ষশীলা, নালন্দাৰ দৰে বিশ্ববিদ্যালয়সমূহে বিশ্বৰ বিভিন্ন প্ৰান্তৰ ছাত্ৰক আকৰ্ষণ কৰিছিল, যিয়ে ভাৰতৰ জ্ঞান-চৰ্চাৰ কেন্দ্ৰ হিচাপে পৰিচয় দাঙি ধৰে।
- বিনামূলীয়া শিক্ষা আৰু ছাত্ৰাবাসৰ ব্যৱস্থাই প্ৰমাণ কৰে যে সেই সময়ত শিক্ষাক এক মৌলিক অধিকাৰ হিচাপে গণ্য কৰা হৈছিল।
- আজিৰ শিক্ষা ব্যৱস্থাই প্ৰাচীন ভাৰতীয় শিক্ষাৰ আদৰ্শৰ পৰা অনুপ্ৰেৰণা লৈ কেৱল চাকৰি-কেন্দ্ৰিক নহৈ চৰিত্ৰ গঠন আৰু স্বাধীন চিন্তাধাৰাকো গুৰুত্ব দিয়া উচিত।
অতিৰিক্ত প্ৰশ্নাৱলী (ভাব-বিষয়ক)
১। বাক্য ৰচনা কৰা:
স্বাধীন চিন্তা: প্ৰাচীন ভাৰতৰ শিক্ষা ব্যৱস্থাই ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলক স্বাধীন চিন্তা কৰিবলৈ শিকাইছিল।
জ্যোতিষশাস্ত্র: উজ্জয়িনী বিশ্ববিদ্যালয়ত জ্যোতিষশাস্ত্রৰ শিক্ষা দিয়াৰ বাবে বিশেষ ব্যৱস্থা আছিল।
পোৰা মাটি: নালন্দাৰ ধ্বংসাৱশেষত ভাস্কৰ বৰ্মাৰ এটা পোৰা মাটিৰ মোহৰ উদ্ধাৰ হৈছে।
বাহিৰে-ভিতৰে: নালন্দা বিশ্ববিদ্যালয়ত বাহিৰে-ভিতৰে প্ৰায় দহ হাজাৰ ছাত্ৰ আছিল।
২। তলৰ শব্দকেইটাৰ সন্ধি ভাঙা:
শিক্ষাগাৰ: শিক্ষা + আগাৰ
বিদ্যালয়: বিদ্যা + আলয়
পুৰুষাৰ্থ: পুৰুষ + অৰ্থ