সাৰাংশ: শ্রীধৰ কন্দলীৰ দ্বাৰা ৰচিত ‘কানাইৰ চাতুৰী’ পাঠটিত শিশু কৃষ্ণৰ মানৱীয় আৰু ঐশ্বৰিক ৰূপৰ এক সুন্দৰ বৰ্ণনা দাঙি ধৰা হৈছে। ৰাতিপুৱা মাতৃ যশোদা আৰু গোপ শিশুসকলে কৃষ্ণক টোপনিৰ পৰা জগাবলৈ চেষ্টা কৰাত, তেওঁ অভিমান কৰি নানা অজুহাত দেখুৱায়। তেওঁ নিজৰ দুখ-কষ্টৰ কথা কৈ মাতৃক দোষাৰোপ কৰে। এই অভিমানৰ মাজতেই তেওঁ চতুৰালিৰে নিজৰ নাৰায়ণ স্বৰূপ, বামন অৱতাৰ, মোহিনী ৰূপ, কপিল মুনি আদি বিভিন্ন ঐশ্বৰিক ৰূপৰ কথা যশোদাৰ আগত প্ৰকাশ কৰে। তেওঁৰ এই কথাবোৰত এফালে শিশুসুলভ অভিমান আৰু আনফালে তেওঁৰ ঐশ্বৰিক মহিমা প্ৰকাশ পাইছে। শেষত, মাতৃ যশোদাই তেওঁক মৰমেৰে বুজাই কোলাত তুলি লোৱাত তেওঁ সন্তুষ্ট হয়।
Summary: The lesson “Kanair Saturi” by Sridhar Kandali beautifully portrays the human and divine forms of child Krishna. When his mother Yashoda and the other Gopa children try to wake him up in the morning, Krishna pretends to be upset and makes various excuses. He blames his mother for his sorrows and hardships. Amidst this childish tantrum, he cleverly reveals his divine nature to Yashoda, mentioning his true form as Narayan, and his incarnations as Vamana, Mohini, and Kapila Muni. His words reflect both a child’s complaint and his divine glory. Finally, he is pacified when his mother lovingly consoles him and takes him in her lap.
ভাব-বিষয়ক
১। অতি চমু উত্তৰ দিয়াঃ
(ক) কৃষ্ণক টোপনিৰ পৰা জগাবলৈ কোনে আহি যশোদাক কৈছিল?
উত্তৰঃ কৃষ্ণক টোপনিৰ পৰা জগাবলৈ গোপ শিশুসকলে আহি যশোদাক কৈছিল।
(খ) কৃষ্ণই কিমান দিন টোপনিৰ পৰা নুঠাকৈ আৰু নোখোৱাকৈ থাকিব বুলি মাকক জনাইছিল?
উত্তৰঃ কৃষ্ণই চাৰি-পাঁচ দিন টোপনিৰ পৰা নুঠাকৈ আৰু নোখোৱাকৈ থাকিব বুলি মাকক জনাইছিল।
(গ) দেৱতাসকলক অমৃত খুৱাবলৈ কৃষ্ণই কি ৰূপ ধাৰণ কৰিছিল?
উত্তৰঃ দেৱতাসকলক অমৃত খুৱাবলৈ কৃষ্ণই মোহিনী ৰূপ ধাৰণ কৰিছিল।
(ঘ) কপিল মুনিৰ মাতৃ কোন আছিল?
উত্তৰঃ কপিল মুনিৰ মাতৃ দেৱহুতি আছিল।
(ঙ) কি ৰূপ ধাৰণ কৰি কৃষ্ণই বলিক ছলনা কৰিছিল?
উত্তৰঃ বামন ৰূপ ধাৰণ কৰি কৃষ্ণই বলিক ছলনা কৰিছিল।
২। ‘তথাপি তোহাক দেখন্তে ডৰত
উৰি যায় মোৰ জীউ।’
— এইষাৰ কাৰ উক্তি? কাক দেখি, কিয় তেওঁৰ ভয়তে জীউ উৰি যায় বুজাই লিখা।
উত্তৰঃ উক্ত কথাষাৰ শ্ৰীকৃষ্ণই তেওঁৰ মাতৃ যশোদাক উদ্দেশ্যি কৈছে।
কৃষ্ণই অভিমান কৰি মাকক কৈছে যে তেওঁ স্বয়ং জগতৰ কাৰণ নাৰায়ণ হোৱা সত্ত্বেও গোৱালৰ জীয়েক যশোদাক দেখিলে ভয়ত তেওঁৰ প্ৰাণ উৰি যায়। ইয়াত কৃষ্ণই মাতৃৰ প্ৰতি থকা তেওঁৰ গভীৰ শ্ৰদ্ধা আৰু মানৱীয় ভয়ৰ ভাৱ প্ৰকাশ কৰিছে, আৰু তাৰ মাজতেই চতুৰতাৰে নিজৰ ঐশ্বৰিক পৰিচয় দাঙি ধৰিছে।
৩। “মোহিনী স্বৰূপে অমৃত পিয়ালো
সাধিলো দেৱৰ কাম।”
— কোনে মোহিনী ৰূপ ধাৰণ কৰিছিল? তেওঁ কাক অমৃত খুৱাই দেৱতাৰ কাৰ্য সাধন কৰিছিল; খৰচি মাৰি লিখা।
উত্তৰঃ ভগৱান বিষ্ণুৰ অৱতাৰ শ্ৰীকৃষ্ণই মোহিনী ৰূপ ধাৰণ কৰিছিল।
সমুদ্ৰ মন্থনৰ সময়ত যেতিয়া অমৃতৰ ভাণ্ড লৈ দেৱতা আৰু অসুৰৰ মাজত বিবাদ হৈছিল, তেতিয়া ভগৱান বিষ্ণুৱে এগৰাকী অতি সুন্দৰী নাৰীৰ মোহিনী ৰূপ ধাৰণ কৰি অসুৰসকলক मोहित কৰিছিল। সেই ছেগতে তেওঁ দেৱতাসকলক অমৃত পান কৰাই তেওঁলোকক অমৰত্ব প্ৰদান কৰিছিল আৰু তেওঁলোকৰ কাৰ্য সাধন কৰিছিল।
৪। মাকৰ কি কি গুণৰ কথা ক’বলৈ শিশু কৃষ্ণৰ লাজ লাগে বুলি কৈছিল? কথাখিনি তোমাৰ নিজৰ কথাৰে বহলাই লিখা।
উত্তৰঃ শিশু কৃষ্ণই অভিমান কৰি মাকক কৈছিল যে তেওঁৰ গুণৰ কথা ক’বলৈ লাজ লাগে। কাৰণ—
- বাঁহৰ বংশী বজাওঁতে বজাওঁতে তেওঁৰ দুই ওঁঠ ফাটি তেজ ওলায়, তথাপি মাকে তেওঁক ছয়ৰতি সোণৰ বংশী এটাও গঢ়াই নিদিয়ে।
- মাকে গৰু চৰাবলৈ পঠাওঁতে মাত্ৰ এমুঠি অন্ন দিয়ে, যিটোৰে তেওঁৰ ভোক নিবাৰণ নহয় আৰু তেওঁ আধাপেটীয়াকৈ থাকিব লগা হয়।
- তেওঁ কণ্টকভৰা হাবিত খালী ভৰিৰে গৰু চৰাই ফুৰিব লাগে, যাৰ ফলত তেওঁৰ বৰ কষ্ট হয়।
এইবোৰ দুখ-কষ্টৰ কথা কৈ তেওঁ মাতৃৰ ওচৰত নিজৰ অসন্তুষ্টি প্ৰকাশ কৰিছে।
৫। চমু টোকা লিখাঃ
(ক) বামন: বামন বিষ্ণুৰ দশ অৱতাৰৰ পঞ্চম অৱতাৰ। তেওঁ দৈত্যৰাজ বলিৰ অহংকাৰ নাশ কৰিবলৈ এজন বাওনা ব্ৰাহ্মণৰ ৰূপত জন্মগ্ৰহণ কৰিছিল। বলিৰ যজ্ঞলৈ গৈ তেওঁ তিনি খোজ মাটি দান হিচাপে বিচাৰিছিল আৰু নিজৰ বিৰাট ৰূপ ধাৰণ কৰি দুই খোজেৰে পৃথিৱী আৰু স্বৰ্গ দখল কৰিছিল।
(খ) দেৱহুতি: দেৱহুতি আছিল স্বায়ম্ভূৱ মনুৰ কন্যা আৰু ঋষি কৰ্দ্দমৰ পত্নী। তেওঁলোকৰ পুত্ৰই আছিল কপিল মুনি, যাক বিষ্ণুৰ অৱতাৰ বুলি গণ্য কৰা হয়। কপিল মুনিয়ে তেওঁৰ মাতৃ দেৱহূতিক সাংখ্য দৰ্শনৰ তত্ত্বজ্ঞান প্ৰদান কৰিছিল।
(গ) কপিল: কপিল এজন প্ৰসিদ্ধ মুনি আছিল, যি সাংখ্য দৰ্শনৰ প্ৰৱৰ্তক হিচাপে জনাজাত। তেওঁক ভগৱান বিষ্ণুৰ এটা অৱতাৰ বুলিও কোৱা হয়। তেওঁ নিজ মাতৃ দেৱহূতিক তত্ত্বজ্ঞান দি তাৰিছিল।
(ঘ) শ্রীধৰ কন্দলী: শ্রীধৰ কন্দলী মহাপুৰুষ শংকৰদেৱৰ পৰৱৰ্তী সময়ৰ এজন উল্লেখযোগ্য বৈষ্ণৱ কবি। তেওঁৰ ৰচনাত ভক্তিৰসৰ প্ৰাধান্য দেখা যায়। তেওঁৰ দ্বাৰা ৰচিত দুখন প্ৰধান কাব্য হ’ল ‘কাণখোৱা’ আৰু ‘ঘুনুচা কীৰ্ত্তন’। ‘কানাইৰ চাতুৰী’ কবিতাটি ‘কাণখোৱা’ কাব্যৰ পৰা লোৱা হৈছে।
(ঙ) দৈৱকী: দৈৱকী মথুৰাৰ ৰজা কংসৰ ভনীয়েক আৰু বাসুদেৱৰ পত্নী আছিল। তেৱেঁই আছিল শ্ৰীকৃষ্ণৰ জন্মদাত্ৰী মাতৃ। কংসই দৈৱকীৰ অষ্টম গৰ্ভৰ সন্তানে তেওঁক বধ কৰিব বুলি দৈৱবাণী শুনাৰ পিছত দৈৱকী আৰু বাসুদেৱক কাৰাগাৰত বন্দী কৰি ৰাখিছিল।
৬। পাঠটিৰ কাহিনীভাগ তোমাৰ নিজৰ কথাৰে লিখা।
উত্তৰঃ ‘কানাইৰ চাতুৰী’ কবিতাটিত এদিনাখন ৰাতিপুৱা শিশু কৃষ্ণক টোপনিৰ পৰা জগাবলৈ যোৱাৰ এক সুন্দৰ কাহিনী বৰ্ণনা কৰা হৈছে। গোপ শিশুসকলে কৃষ্ণৰ লগত খেলিবলৈ আহি যশোদাৰ ওচৰত কৃষ্ণক জগাই দিবলৈ কয়। যশোদাই মৰমতে কৃষ্ণক ‘হাৰলি বোপাই’ বুলি মাতে, কিন্তু কৃষ্ণই নুঠে।
তেতিয়া কৃষ্ণই অভিমান কৰি মাকক কয় যে তেওঁ চাৰি-পাঁচ দিনলৈ একো নোখোৱাকৈ আৰু নুঠাকৈ শুই থাকিব। তেওঁ নিজকে জগতৰ কাৰণ ‘নাৰায়ণ’ বুলি কৈও মাতৃ যশোদাৰ ভয়ত তেওঁৰ প্ৰাণ উৰি যায় বুলি অভিযোগ কৰে। তেওঁ চতুৰতাৰে নিজৰ মোহিনী, কপিল, বামন আদি বিভিন্ন অৱতাৰৰ কথা কৈ নিজৰ ঐশ্বৰিক মহিমা প্ৰকাশ কৰে। তেওঁ অভিযোগ কৰে যে ইমান মহিমা থকা সত্ত্বেও যশোদাৰ ঘৰত তেওঁক ‘দধিচোৰ’ বা ‘কলীয়া’ বুলি ঠাট্টা কৰা হয় আৰু গৰু চৰোৱাৰ দৰে কষ্টকৰ কাম কৰিবলৈ দিয়া হয়।
শেষত, তেওঁ মথুৰালৈ গুচি যোৱাৰ ভাবুকি দিয়ে। কৃষ্ণৰ এই অভিমান ভৰা কথা শুনি মাতৃ যশোদাই তেওঁক মৰমেৰে বুজাই-বঢ়াই দোষ মৰিষণ কৰিবলৈ অনুৰোধ কৰে। মাতৃৰ মৰম পাই কৃষ্ণই সন্তুষ্ট হৈ একে জাঁপে তেওঁৰ কোলাত উঠি স্তন পান কৰিবলৈ ধৰে।
৭। কৃষ্ণই বিভিন্ন সময়ত কি কি অৱতাৰ ধাৰণ কৰি কেনে কাৰ্য সাধন কৰিছিল পাঠৰ আলমত বৰ্ণনা কৰা।
উত্তৰঃ পাঠটিৰ আলমত, কৃষ্ণই তেওঁৰ বিভিন্ন অৱতাৰ আৰু সেই ৰূপত কৰা কাৰ্যসমূহৰ বিষয়ে এনেদৰে উল্লেখ কৰিছে:
- চতুৰ্ভুজ ৰূপ: অসুৰৰ ভয়ত দেৱতাসকলে তেওঁক চিন্তা কৰাত তেওঁ চতুৰ্ভুজ ৰূপেৰে দৰ্শন দিছিল।
- মোহিনী ৰূপ: দেৱতাসকলক অমৃত পান কৰাবলৈ আৰু অসুৰক ছলনা কৰিবলৈ তেওঁ মোহিনী ৰূপ ধাৰণ কৰিছিল।
- কপিল ৰূপ: কৰ্দ্দমৰ ঘৰত তেওঁ কপিল মুনি হিচাপে অৱতাৰ লৈ মাতৃ দেৱহূতিক তত্ত্বজ্ঞান দি তাৰিছিল।
- বামন ৰূপ: তেওঁ বামন ৰূপ ধাৰণ কৰি দৈত্যৰাজ বলিক ছলনা কৰিছিল আৰু তেওঁৰ পৰা তিনিও লোক উদ্ধাৰ কৰিছিল।
৮। কবিতাটোত ‘কাঠবাঁজী’ বুলি কাক কৈছে? ইয়াৰ অৰ্থ কি? এই অপবাদৰ পৰা তেওঁক কোনে ৰক্ষা কৰিলে?
উত্তৰঃ কবিতাটোত ‘কাঠবাঁজী’ বুলি মাতৃ যশোদাক কৈছে।
ইয়াৰ অৰ্থ হ’ল সন্তানহীনা নাৰী।
শ্ৰীকৃষ্ণই কৈছে যে তেওঁ যশোদাৰ পুত্ৰ হিচাপে জন্ম লোৱাৰ বাবেহে যশোদা এই ‘কাঠবাঁজী’ অপবাদৰ পৰা ৰক্ষা পৰিছে। অৰ্থাৎ, কৃষ্ণই নিজেই তেওঁক এই অপবাদৰ পৰা ৰক্ষা কৰিলে।
৯। তাৎপর্য ব্যাখ্যা কৰা:
(ক) কাঠবাঁজী বুলি জগতে হাসয়
দেখিলে সুমৰে হৰি।
মই আসি তোৰ ঘৰে পুত্ৰ ভৈলো
সিটো দুখ দূৰ কৰি।।
উত্তৰঃ উক্ত কবিতাফাঁকি আমাৰ পাঠ্যপুথিৰ অন্তৰ্গত শ্ৰীধৰ কন্দলীৰ দ্বাৰা ৰচিত ‘কানাইৰ চাতুৰী’ নামৰ কবিতাটিৰ পৰা তুলি অনা হৈছে। ইয়াত শ্ৰীকৃষ্ণই মাতৃ যশোদাৰ প্ৰতি থকা তেওঁৰ অৱদানৰ কথা কৈছে।
কৃষ্ণই অভিমান কৰি মাতৃ যশোদাক কৈছে যে যদি তেওঁ যশোদাৰ পুত্ৰ হিচাপে জন্ম নহ’লহেঁতেন, তেন্তে যশোদাক জগতে ‘কাঠবাঁজী’ অৰ্থাৎ সন্তানহীনা বুলি হাঁহিলেহেঁতেন। কিন্তু কৃষ্ণই তেওঁৰ ঘৰত পুত্ৰ হিচাপে জন্মগ্ৰহণ কৰি সেই দুখ আৰু সামাজিক অপবাদৰ পৰা তেওঁক ৰক্ষা কৰিলে। ইয়াৰ জৰিয়তে কৃষ্ণই নিজৰ গুৰুত্ব প্ৰকাশ কৰিছে।
(খ) মোহিনী স্বৰূপে অমৃত পিয়ালো
সাধিলো দেৱৰ কাম।
তোমাৰ ঘৰে আসি বৰ যশ পাইলো
লৈলো দধিচোৰ নাম।।
উত্তৰঃ উক্ত কবিতাফাঁকি আমাৰ পাঠ্যপুথিৰ অন্তৰ্গত শ্ৰীধৰ কন্দলীৰ দ্বাৰা ৰচিত ‘কানাইৰ চাতুৰী’ নামৰ কবিতাটিৰ পৰা তুলি অনা হৈছে। ইয়াত কৃষ্ণই তেওঁৰ ঐশ্বৰিক কাৰ্য আৰু মানৱীয় পৰিচয়ৰ মাজত থকা পাৰ্থক্যক লৈ অভিমান কৰিছে।
কৃষ্ণই কৈছে যে তেওঁ মোহিনী ৰূপ ধাৰণ কৰি দেৱতাসকলক অমৃত পান কৰোৱাৰ দৰে মহৎ কাৰ্য সাধন কৰিছিল। কিন্তু যশোদাৰ ঘৰত মানৱ শিশু ৰূপত জন্ম লৈ তেওঁ ‘দধিচোৰ’ বা মাখন চোৰ নামহে পাইছে। ইয়াত কৃষ্ণই তেওঁৰ ঐশ্বৰিক মহিমা আৰু মানৱীয় লীলাৰ মাজত থকা বৈপৰীত্যক লৈ চতুৰতাৰে মাকৰ ওচৰত অসন্তুষ্টি প্ৰকাশ কৰিছে।
(গ) মই নাৰায়ণ জগত কাৰণ
তুমি গোৱালৰ জীউ।
তথাপি তোহাক দেখন্তে ডৰত
উৰি যায় মোৰ জীউ।।
উত্তৰঃ উক্ত কবিতাফাঁকি আমাৰ পাঠ্যপুথিৰ অন্তৰ্গত শ্ৰীধৰ কন্দলীৰ দ্বাৰা ৰচিত ‘কানাইৰ চাতুৰী’ নামৰ কবিতাটিৰ পৰা তুলি অনা হৈছে। ইয়াত কৃষ্ণই নিজৰ ঐশ্বৰিক পৰিচয় দিয়াৰ লগতে মাতৃৰ প্ৰতি থকা তেওঁৰ গভীৰ শ্ৰদ্ধা আৰু ভয়ৰ কথা প্ৰকাশ কৰিছে।
কৃষ্ণই কৈছে যে তেওঁ স্বয়ং জগতৰ সৃষ্টিৰ কাৰণ নাৰায়ণ, আনহাতে যশোদা এগৰাকী সাধাৰণ গোৱালৰ জীয়েক। তথাপি, পৰমব্ৰহ্ম হৈও তেওঁ মাতৃ যশোদাক দেখিলে ভয়ত প্ৰাণ কঁপি উঠে। ইয়াৰ জৰিয়তে পৰমেশ্বৰে মানৱীয় লীলাত নিজকে भक्तৰ অধীন কৰি তোলাৰ এক সুন্দৰ উদাহৰণ দাঙি ধৰা হৈছে।
ভাষা-বিষয়ক
১। তলত দিয়া শব্দবোৰৰ আধুনিক ৰূপ লিখা:
- (ক) আসি → আহি
- (খ) খেড়ি → খেলা
- (গ) পুহাইল → পুৱাল
- (ঘ) নুজুৰাই → আৰাম নিদিয়ে / ভাল নলগা
- (ঙ) বিগুটিয়া → ঠাট্টা কৰি
- (চ) কিসৰ → কিহৰ
২। তলত দিয়া শব্দকেইটাৰ লিংগ পৰিবৰ্তন কৰাঃ
- (ক) সুন্দৰী → সুন্দৰ
- (খ) মাতৃ → পিতৃ
- (গ) মামা → মামী
৩। বিপৰীত শব্দ লিখা:
- (ক) বিশ্বাস → অবিশ্বাস
- (খ) দোষ → গুণ
- (গ) আনন্দ → দুখ / বিষাদ
- (ঘ) অপমান → সম্মান
- (ঙ) অমৃত → বিষ